 |
| Percy C. Shelly |
Toneelmakers zitten verwoed te zoeken naar ijzersterke
repertoirestukken, maar komen steeds opnieuw uit bij Aischylos, Sofocles,
Euripides, Shakespeare, Tsjechov, Molière, Ibsen en wat mindere toneelgoden. Hoewel
ze het eens zijn met William Wordsworth die het ‘De grootste tragedie van de
19de] eeuw’ vond, blijft De Familie
Cenci van Percy Buyssche Shelley hangen tussen ja en nee, waarom en daarom.
Nochtans zou een
opvoering in de huidige tijd van corruptie alom, pestgedrag à volonté, burenruzies en familiedrama’s niet meer dan normaal
zijn, want het werk heeft, een kleine 200 jaar na zijn geboorte geen gram aan
actualiteit inge boet. En toneel is,
toch meer dan andere kunsten, een kunstvorm die vertrekt vanuit de heersende
moraal. Het zou dan ook niet meer dan normaal zijn dat een gedegen gezelschap
dit stuk op het repertoire neemt. Zowel in Noord- als Zuid zijn er
gezelschappen die het makkelijk aankunnen. Ze beschikken over gedegen
artistieke leiders, een intelligente staf en uiterst bekwame acteurs [m/v]. Al
vaak heb ik hen op het stuk gewezen, nu de trend naar repertoirestukken weer in
opgang is, maar helaas, het komt maar niet tot een opvoering.
Het toneelstuk is
gebaseerd op een waargebeurd feit. De dochter van patriarch Cenci [1549-1598],
een pervers en gedegenereerd man, gaf feest op feest, een dubbelop nadat zijn
zonen zijn gesneuveld in de strijd, beschouwde zijn vrouw als gebruiksvoorwerp,
verkrachte zijn dochter Beatrice en bleef haar nadien pesten. Ten einde raad
huurde Beatrice [1577-1599] een moordenaar die doet waarvoor hij wordt betaald,
dat raakte bekend, proces en vonnis volgt. Paus Clemens VIII, schonk Beatrice
geen gratie, ondanks de smeekbede van de hele Romeinse adel. Vader Cenci was
een geldkakker van de paus. Hij liet missen lezen als geen ander, ging te
biechten en financierde de bouw van kerken. De familie had tevens een sterke
band met het Vaticaan. Van maart 913 tot mei 1928 regeerde een Cenci als Johannes
X. Al was vader Cenci’s geloof een parodie, zoals algemeen was geweten,
gerechtigheid moest geschieden en vooral een voorbeeld worden gesteld, ten aanschouwen
van het volk. Bij misdaad hoort straf zoals boter bij de vis. Daarom stierf
Beatrici Cenci op tweeëntwintigjarige leeftijd, samen met haar stiefmoeder, op
het schavot.
Shelly [1792-1822]
schreef het stuk in de zomer van 1819 in
nauwelijks drie maanden, zoals hij op 24 augustus van dat jaar aan zijn vriend
de satiricus Thomas Love Peacock, liet weten. Al wat hij voordien geschreven
had, vond Shelley minderwaardig. Bovendien beschouwde hij De Familie Cenci als een leesstuk , ‘zeer volks van aard’, zoals
blijkt uit een brief aan zijn uitgever Ollier in Londen. Het stuk was echter zo kritisch voor de
moraal van de adel in het zadel dat de uitgever korte tijd twijfelde. Eenmaal
verschenen werd het echter meteen bestempeld als een succes d’estime. De recensies waren, op een paar na, lyrisch en
wezen op de kracht en de schokkende aard van het uitgewerkte gegeven, zodat de
verkoop liep als een trein en er vraag was naar een opvoering.
Shelly heeft die echter
niet beleefd. De directie van Covent Garden Theatre verwierp het stuk, al
voelde het duidelijk aan dat het niet moest onderdoen voor de beroemdste
stukken van de Engelse Bard, en erkende de directie – na de dood van de auteur
[!] – dat The Cenci ‘de mooiste
Engelse tragedie der moderne tijden’ was, en ‘het grootste drama na King Lear’. Iedereen met enig verstand
van toneelzaken plaatste het stuk in de wereld van vader en Vaticaan. De vader
staat model voor de machtswellusteling en het Vaticaan om zijn inhaligheid.
Heel wat schrijvers, onder meer Adriaan Roland Holst, hebben het stuk geprezen
en wezen op soortgelijke woeste krachten als schuilend in Macbeth, Hamlet, Richard III en Othello.
Ook Lord Byron vond het
een meesterwerk, met een licht kritische noot. De poëtische toneeltaal was
schitterend maar de dramatiek kon beter. Dat kan misschien wel zo zijn, maar
elk repertoirestuk wordt heden ten dage zwaar onderhanden genomen. Er wordt aan
gebeiteld en geschaafd zodat het schoon blikt en lekker bekt. De integrale
uitvoering van De Familie Cenci duurt
vier uur, net zo lang als de originele versie van King Lear of Romeo &
Julia, en die worden ook versmald en opnieuw gewassen en gestreken. De
lengte mag dus geen reden zijn om het stuk niet op de affiche te zetten.
Afijn, de voorstelling,
zestig jaar na de dood van Shelly, ontlokte Oscar Wilde de uitspraak dat de
tragedie ‘zoals we die lezen, een volledig kunstwerk is – dat zich heel
goed ten tonele laat voeren, maar niet
afhankelijk is van een opvoering.’ De reden voor de kritiek, zowel van Byron
als van Wilde, is dat toneelstukken in de 19de eeuw, in
tegenstelling tot Shakespeare’s tijd, aan een gezapig tempo werden opgevoerd.
Welnu, het succes van De Familie Cenci
hangt in eerste instantie af van het concept, én het tempo. Een stuk dat aan
een razend tempo geschreven is, eist een verschroeiende vaart. Het zit op,
onder en tussen de lijnen. Shelly’s werkkamer was een glazen dakkapel, waar
razende stormen en het verblindend zonlicht zijn gevoelens sterk hebben
beïnvloed. Een regisseur die geen rekening houdt met de drift van de
kunstenaar mist meesterschap.
Het toneelstuk moest
bovendien het typische tempo van het gewone volk verbeelden, niet dat van de
klasse waartoe de schrijver behoorde. Dat schreef hij ook aan de uitgever. ‘Er
restte mij niets anders te doen, zo stelde ik me voor, dan het te schoeien op
de leest van mijn landgenoten en het in een taal en handeling te gieten die het
regelrecht naar hun hart zou voeren.’
Het thema van incest,
inteelt, misbruik van kinderen, en wraak, al of niet door vermeende
miscommunicatie in familiekring, is van alle tijden. De vele familiedrama’s en
massamoorden die ons dagelijks geserveerd worden, tonen dit aan.
In de twintigste eeuw is het stuk zesmaal verfilmd. In het interbellum kende het werk opvoeringe n in Coburg,
Praag, Moskou en Rome. Na de Tweede Wereldoorlog vonden opvoeringe n plaats in Londen en New York. In 1995 werd het
opgevoerd door Het Zuidelijk Toneel. De regisseur was… Dora van der Groen. Ze
was ‘gefascineerd’, zoals Arend Evenhuis op 27 oktober van dat jaar schreef in Trouw, ‘door Shelleys taalgebruik.’ De
scenograaf was niemand minder dan Jan Versweyveld, de rechterhand van Ivo van
Hove. Beatrice werd vertolkt door Chris Nietvelt, Johan van Assche speelde
vader Cenci, en de huisvriend Orsini, een geile roomse prelaat, werd vertolkt
door Jappe Claes .
Een rol waar hij blijkbaar voor geboren is, want is hij ook niet de kruiperige onderpastoor in de film Daens, die zo vaak de ring van de Gentse bisschop kust, dat het de man irriteert en hem aan het onderdeurtje geeft met de boodschap dat hij hem drie dagen mag houden? ‘Dan kunt ge hem zoveel kussen als ge wilt,’ aldus de bisschop, meesterlijk gespeeld door Julien Schoenaerts.
In de twintigste eeuw is het stuk zesmaal verfilmd. In het interbellum kende het werk opvoer
Een rol waar hij blijkbaar voor geboren is, want is hij ook niet de kruiperige onderpastoor in de film Daens, die zo vaak de ring van de Gentse bisschop kust, dat het de man irriteert en hem aan het onderdeurtje geeft met de boodschap dat hij hem drie dagen mag houden? ‘Dan kunt ge hem zoveel kussen als ge wilt,’ aldus de bisschop, meesterlijk gespeeld door Julien Schoenaerts.
Een bijkomend pluspunt
aan het stuk is dat Shelley zin personages niet als heidenen of heiligen
presenteert. Aan elke mens zit kwaad en goed. Ook aan Beatrice, want zij had
evengoed kunnen vluchten en in een klooster onderduiken. Nee, zij beraamde een
moord… samen met haar moeder. Samengevat kan gesteld worden dat De Familie Cenci een stuk is dat zich
boven de christelijke beschaving verheft, maar alle valsheid van het
katholicisme in zich bergt.
 |
| Antonin Artaud |
Antonin Artaud, de grote
theaterfilosoof, heeft eenmaal een stuk geregisseerd. Welnu het was Les Cenci. Ondanks, of misschien juist
dankzij zijn theorieën, heeft hij er helaas zijn tanden op stukgebeten. Tijd en
plaats waren ook niet geschikt. Het was 1935. De Roomse kerk stond op het
toppunt van zijn kracht en invloed, Hitler was aan de macht, net als Mussolini.
Het conservatieve denken had geen oog voor de waarde van de vrouw en het kind.
De tijden zijn echter veranderd. De emancipatie van de vrouw is in een hogere
versnelling geraakt en de rechten van het kind staan sinds kort op alle
agenda’s. Maar heeft de vrouw een stek en een stem in de Curie? Vooralsnog
wijst dus niets erop dat er veel zal veranderen. De daad bij het woord is nooit
de sterkste kant van het Roomse Rome geweest.
Een productie van De Familie Cenci door een gedegen
gezelschap, met een regisseur waar je je hoed voor afneemt en een cast om u
tegen te zeggen, zal [voorzeker] buiten de grenzen van zijn eigen huis en stad
breken. Avignon halen, Berlijn, Sint-Petersburg, Moskou. Als dat lukt zal de
voorstelling meer invloed hebben op la
condition humaine dan de pathetische woorden van een paus.
Het is nu ook eenmaal de
taak van het toneeltheater. Het moet het lot van het mensdom ter harte nemen:
politiek, economisch, cultureel en de vermenging van de drie pijlers van de
westerse beschaving. De geschiedenis heeft dit al ten overvloede aangetoond.
Het is voldoende erin te kijken.
gent, 2016-12-20
bronnen:
Gerlof Janzen, vertaler
en inleider van De Familie Cenci –
Ambo / Baarn – 1995
Dr. J. Keunen: P.B.
Shelley – Davidsfonds / Leuven – 1942
Geen opmerkingen:
Een reactie posten